Wycena aktuarialna rezerw na świadczenia pracownicze wymaga nie tylko znajomości przepisów i danych kadrowych, ale też zrozumienia wpływu warunków makroekonomicznych. Aktuariusz, przygotowując wycenę rezerw na świadczenia pracownicze, dobiera takie wskaźniki jak stopa dyskonta, inflacja, przeciętne lub minimalne wynagrodzenie, zależnie od rodzaju świadczenia i obowiązujących regulacji. W tym artykule pokazujemy, jak biuro aktuarialne korzysta z tych danych w praktyce i jak zmiany wskaźników mogą wpływać na wartość rezerw wykazywanych w bilansie.

Aktuariusz (Biuro Aktuarialne) jako parametry modelu aktuarialnej wyceny rezerw na świadczenia pracownicze (odprawy emerytalne, odprawy rentowe, odprawy pośmiertne, nagrody jubileuszowe, odpis na ZFŚS itp.) wykorzystuje szereg wskaźników ekonometrycznych.

Poniższa analiza obejmuje kilka najbardziej istotnych, globalnych wskaźników, które w analogiczny lub wręcz identyczny sposób, wpływają na wyliczenia rezerw pracowniczych przeprowadzane przez aktuariusza lub biuro aktuarialne, bez względu na specyfikę spółki, liczbę zatrudnionych pracowników, typy świadczeń itp. Omówione zostaną:

1. Rentowności obligacji skarbowych i ich wpływ na wycenę aktuarialną rezerw pracowniczych.
2. Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych (inflacja) i ich bezpośredni i pośredni wpływ na wyceny aktuarialne rezerw pracowniczych.
3. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie i jego wpływ na wyceny aktuarialne rezerw dokonywane w Biurze Aktuarialnym.
4. Minimalne wynagrodzenie i sposób jego wykorzystania przez aktuariusza przy wycenie aktuarialnej rezerw pracowniczych.
5. Podstawa odpisu na Zakładowy Fundusz Świadczeń Socjalnych (ZFŚS), jej fluktuacje i skutki dla wyceny aktuarialnej rezerw pracowniczych na ZFŚS.

1. Jak rentowności obligacji wpływają na wycenę aktuarialną rezerw pracowniczych?

W aktuarialnej wycenie rezerw na świadczenia pracownicze do dyskontowania przyszłych płatności stosowana jest stopa procentowa, zwana stopą dyskonta. W polskich warunkach aktuariusz (Biuro Aktuarialne) kalibruje jej wartość w praktyce na podstawie rentowności obligacji skarbowych o odpowiedniej zapadalności oraz płynności. W tabeli poniżej zebrano podstawowe informacje o wybranych obligacjach skarbowych, które mogą stanowić podstawę do ustalania stopy dyskonta przy wycenie rezerw pracowniczych przez aktuariusza i firmy aktuarialne.

Wycena rezerw na świadczenia pracownicze jest bardzo wrażliwa na zmianę wartości stopy dyskonta. Przyjęcie wyższych wartości stopy dyskonta powoduje spadek aktuarialnych rezerw na świadczenia pracownicze, o ile żadne inne założenia i parametry nie zostały zmienione (ceteris paribus). Natomiast zastosowanie niższych wartości stopy dyskonta generuje wyższą rezerwę aktuarialną (działa przeciwnie), o ile oczywiście żadne inne założenia i parametry nie uległy zmianom.

Ogólnie zmiana stopy dyskonta o 1,00% powoduje zmianę wysokości wyceny aktuarialnej rezerw pracowniczych o około 5–10% w zależności od horyzontu czasowego zapadalności rezerw – dla krótszego horyzontu zapadalności zmiana jest niższa, niż dla długiego. Np. dla rezerw na nagrody jubileuszowe zamiana stopy dyskonta powinna mieć mniejszy wpływ względny (procentowy) na wyniki, niż dla rezerw na odprawy emerytalno-rentowe lub rezerw na odpis na ZFŚS (w wartościach bezwzględnych oczywiście może być inaczej, ze względu na to, że rezerwy na nagrody jubileuszowe są na ogół znacznie wyższe niż rezerwy na odprawy emerytalno-rentowe i ZFŚS).

Ze względu na powyższe, w Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości nr 19 (MSR 19) oraz Krajowym Standardzie Rachunkowości nr 6 (KSR 6), jest dokładnie opisany sposób szacowania stopy dyskonta aktuarialnych rezerw pracowniczych, który nie pozwala na jej dowolny wybór, w zależności od „potrzeb” danego przedsiębiorstwa.

Ze względu na specyfikę polskiego rynku obligacji, związaną głównie z brakiem dostatecznej liczby bezpiecznych obligacji przedsiębiorstw, biuro aktuarialne lub aktuariusz wyceniający rezerwy musi także posiadać odpowiednie doświadczenie w wyborze stopy dyskonta. Przy jej wyborze należy także pamiętać o specyfice danego przedsiębiorstwa i wynikającym z niego terminie zapadalności świadczeń, które później będą dyskontowane.

W wyliczeniach wykonywanych przed datą bilansową wyceny, stosuje się stopę dyskonta skalibrowaną na datę przeprowadzania wyceny aktuarialnej. W takich sytuacjach niektóre spółki aktualizują wyceny w nowym roku, by uwzględnić w kalkulacji stopę dyskontową stricte odpowiadającą dacie bilansowej. Takie działania ma uzasadnienie wtedy, gdy fluktuacje rentowności obligacji skarbowych są istotne, ale też gdy jednostce zależy by zobowiązania jakimi są rezerwy na świadczenia pracownicze figurowały w bilansie w wartości jak najbardziej odpowiadającej dacie bilansowej.

2. Inflacja a wycena aktuarialna rezerw pracowniczych – jak wpływa na świadczenia wyceniane przez Biuro Aktuarialne?

Inflacja, czyli wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, opisuje spadek siły nabywczej pieniądza. Regularnie publikowana jest przez Główny Urząd Statystyczny.

Inflacja może stanowić podstawę do analizy aktualnej sytuacji ekonomiczno-społecznej. Jakie miejsce zajmuje inflacja w wycenie aktuarialnej rezerw na świadczenia pracownicze (rezerwy emerytalne, rezerwy pośmiertne itd.)? Można wskazać kilka kierunków wpływu tego ważnego parametru na aktuarialną wycenę rezerw.

Przede wszystkim kształtowanie się inflacji wpływa na realne wzrosty wynagrodzeń. Inflacja także mocno kierunkuje decyzje o prognozowanych wzrostach podstaw świadczeń pracowniczych. Najczęściej wysoka inflacja jest pobudką do ustalenia wyższych prognozowanych wzrostów podstaw świadczeń, co skutkuje wzrostem kwot rezerw pracowniczych (o ile analizujemy wpływ zmian tylko tego jednego czynnika).

Ponadto niektóre świadczenia pracownicze mogą wprost zależeć od tego parametru, np. gdy odprawa emerytalna w ustalonej w regulaminie początkowej wartości nominalnej z roku na rok wzrasta zgodnie z faktyczną inflacją z ostatniego roku. Wówczas zmiana rezerwy emerytalnej zależy od aktualnej inflacji i zmienia się w taki sam sposób jak wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych.

W nawiązaniu do wcześniej omawianego parametru – stopy dyskonta – warto zauważyć, że rentowności obligacji są m.in. pochodną inflacji. Zatem wpływ inflacji na wysokość rezerw pracowniczych jest bardzo istotny i aktuariusz lub biuro aktuarialne, które szacuje rezerwy, powinno także uwzględniać jej wpływ bezpośredni lub pośredni na wycenę.

3. Jak przeciętne wynagrodzenie wpływa na wycenę aktuarialną rezerw pracowniczych w Biurze Aktuarialnym?

Główny Urząd Statystyczny regularnie publikuje także informacje o przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniu, w tym o przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniu w sektorze przedsiębiorstw bez wypłaty nagród z zysku. Do tego wskaźnika publikowanego około 15 dni po każdym kwartale odwołuje się wiele ustaw oraz rozporządzeń.

Zgodnie z opisem metodologicznym GUS jest to „Stosunek sumy wynagrodzeń osobowych oraz honorariów wypłaconych niektórym grupom pracowników za pracę wynikającą z umowy o pracę (…), do przeciętnej liczby zatrudnionych w danym okresie; po wyeliminowaniu osób wykonujących pracę nakładczą oraz zatrudnionych za granicą.”

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw jest statystyczną charakterystyką opisową wynagrodzeń w sektorze przedsiębiorstw w Polsce. Jako wartość średnia (przeciętna) jest oczywiście znacznie bardziej niż np. mediana obarczona wrażliwością na wartości z krańców swojego zakresu (najmniejszych oraz tych największych). Niemniej niezmiennie obrazuje tendencję zmian wynagrodzeń w Polsce, zwłaszcza gdy analizujemy nie tyle jej wartości nominalne, lecz jej zmiany.

Niektóre świadczenia pracownicze (np. odprawa emerytalno-rentowa) jako podstawę świadczeń mają wprost przyjęte przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw z ustalonego kwartału. W takich sytuacjach eksperci z biura aktuarialnego (aktuariusz) podczas kalkulacji takiej rezerwy emerytalnej uwzględniają historyczne tendencje wzrostów omawianego wskaźnika gospodarczego w celu ustalenia prognozowanych wzrostów podstawy świadczenia. Wraz ze wzrostem przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia będącego podstawą świadczenia, rezerwa aktuarialna na to świadczenie rośnie (pomijając zmiany innych parametrów modelu wyceny rezerw).

Zmiana wartości wynagrodzenia będącego podstawą np. świadczenia emerytalnego o 1,00%, powoduje, że wycena aktuarialna rezerw pracowniczych emerytalnych zmienia się także o 1,00% – mamy tu zależność liniową.

4. Minimalne wynagrodzenie w wycenie aktuarialnej – jak aktuariusz wykorzystuje je przy kalkulacji rezerw pracowniczych?

Poza inflacją oraz przeciętnym wynagrodzeniem, ważnym parametrem wpływającym na aktualne podstawy świadczeń pracowniczych, jak i ich prognozowanych wzrostów, jest wynagrodzenie minimalne. Charakteryzuje się ono corocznym wzrostem. Jak jest ustalane? Propozycja wysokości płacy minimalnej ustalana jest w oparciu o inflację prognozowaną na kolejny rok oraz – jeśli płaca minimalna jest niższa od połowy wysokości średniej krajowej – również o dwie trzecie realnego wzrostu gospodarczego. Wzrost minimalnego wynagrodzenia może też być wyższy od minimum określonego ustawą.

Wynagrodzenie minimalne jest obok inflacji tym wskaźnikiem, który w modelach wyceny rezerw aktuarialnych może być bezpośrednim jak i pośrednim czynnikiem definiującym jej wysokość. Np. zgodnie z wewnętrznymi regulaminami, podstawą naliczania odpraw emerytalno-rentowych może być wprost wynagrodzenie minimalne lub jego wielokrotność. Jednak oprócz takiej bezpośredniej zależności należy podkreślić bardziej pośredni wpływ minimalnego wynagrodzenia na kształtowanie się rozkładu wszystkich płac w firmach. Wraz ze wzrostem wysokości minimalnych wynagrodzeń, niejednokrotnie zachodzi wręcz konieczność zastosowania podwyżek w stosunku do pozostałych, dotychczas wyższych pensji. Jest to zwłaszcza istotne w okresach dużych wzrostów wysokości pensji minimalnej oraz firm o specyficznym rozkładzie wynagrodzeń (asymetryczny, prawostronnie skośny). Z tego powodu, w efekcie wzrostów minimalnego wynagrodzenia, wzrostowi ulegają rezerwy aktuarialne na wszystkie te świadczenia pracownicze, których podstawy opierają się o wynagrodzenie pracowników, niekoniecznie tylko o minimalne wynagrodzenie, dlatego biuro aktuarialne lub aktuariusz przy wycenie aktuarialnej rezerw pracowniczych powinni także uwzględniać tendencje zmian minimalnego wynagrodzenia.

Wpływ zmiany wynagrodzenia minimalnego, jeśli jest ono bezpośrednio podstawą świadczeń pracowniczych, jest analogiczny jak opisany wynagrodzeniu przeciętnym powyżej – zmiana wartości wynagrodzenia minimalnego będącego podstawą np. świadczenia emerytalnego o 1,00%, powoduje, że wycena aktuarialna rezerw pracowniczych zmienia się także o 1% – mamy tu także zależność liniową.

5. Jak zmiana podstawy odpisu na Zakładowy Fundusz Świadczeń Socjalnych wpływa na wycenę aktuarialną rezerw pracowniczych?

Do świadczeń pracowniczych po okresie zatrudnienia, na które tworzy się rezerwy aktuarialne, należy odpis na ZFŚS na byłego pracownika emeryta/rencistę.

Zgodnie z art. 5 ust. 2 Ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych podstawą tworzenia odpisu na Fundusz jest: „przeciętne wynagrodzenie miesięcznego w gospodarce narodowej w roku poprzednim lub w drugim półroczu roku poprzedniego, jeżeli przeciętne wynagrodzenie z tego okresu stanowiło kwotę wyższą.”

W ostatnich latach podstawa była wielokrotnie „zamrażana”, co oznacza, że nie była aktualizowana zgodnie z pierwotnym założeniem, lecz nawet kilka lat z rzędu pozostawiana bez zmian. Dopiero w 2024 roku przywrócono stosowanie wartości domyślnej – wynikającej z ustawy, tzn. odwołującej się do przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w poprzednim roku lub półroczu.

Rezerwa aktuarialna na odpis na ZFŚS (dla byłych pracowników, czyli aktualnych emerytów lub rencistów oraz na przyszłych potencjalnych emerytów i rencistów) w bezpośredni i proporcjonalny sposób zależy od podstawy tworzenia tego odpisu. Jak wyżej zaznaczono, podstawą odpisu na ZFŚS jest przeciętne wynagrodzenie miesięczne w gospodarce narodowej w odpowiednim okresie poprzedzającym. W związku z tym obserwowane wzrosty przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej będą generować takie same wzrosty rezerw aktuarialnych na odpis na ZFŚS (przy założeniu braku zmian innych parametrów oraz danych w modelu wyceny rezerw).

Także w tym przypadku, zmiana wartości odpisu na ZFŚS o 1,00% powoduje zmianę wysokości wyceny aktuarialnej na odpis na ZFŚS o 1,00% – mamy tu zależność liniową.

6. Jak parametry ekonomiczne wpływają na wycenę aktuarialną rezerw na świadczenia pracownicze? Podsumowanie.

• Wycena aktuarialna rezerw na świadczenia pracownicze jest bardzo mocno zależna od opisanych wyżej parametrów wejściowych modelu wyceny rezerw.
• Poszczególne parametry wyceny aktuarialnej w różny sposób oddziałują na wysokość rezerwy pracowniczej – jedne bardziej, niż pozostałe (np. zmiana stopy dyskonta o 1,00% powoduje zmianę wysokości rezerwy pracowniczych o około 5–10%, a wzrost podstaw świadczeń o 1,00% jedynie o 1,00%, czyli kilkukrotnie słabiej).
• Poszczególne parametry mogą też wpływać na wycenę aktuarialną rezerw pracowniczych w przeciwnych kierunkach – np. wzrost stopy dyskonta powoduje spadek rezerwy pracowniczej, a wzrost podstaw świadczeń jej wzrost.
• Ze względu na różny sposób oddziaływania poszczególnych parametrów wyceny aktuarialnej rezerw pracowniczych na ostateczną wysokość rezerwy, bez wiedzy doświadczonego aktuariusza (biura aktuarialnego), ciężko jest ją oszacować bez wcześniejszego jej wyliczenia.
• Wycena aktuarialna rezerw na świadczenia pracownicze jest z jednej strony skomplikowana już ze względu na samą konstrukcję modelu jej wyceny (prognozy aktuarialne na kilkadziesiąt lat do przodu), a dodatkowo bardzo czuła na przyjęte do wyceny opisane powyżej parametry. Aby mieć pewność prawidłowo skonstruowanego modelu aktuarialnego oraz odpowiednio dobranych parametrów wyceny, Międzynarodowy Standard Rachunkowości nr 19 (MSR 19), zaleca korzystanie z usług doświadczonego Aktuariusza lub Biura Aktuarialnego.

7. Wskaźniki kluczowe dla wyceny rezerw pracowniczych – pytania i odpowiedzi

Od jakich parametrów globalnych zależy wycena aktuarialna rezerw na świadczenia pracownicze?

Na wycenę aktuarialną rezerw pracowniczych mogą wpływać m.in.:

• stopa dyskonta ustalana na podstawie rentowności odpowiednich obligacji skarbowych,
• inflacja oraz jej wzrosty,
• przeciętne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw oraz jego zmiany,
• minimalne wynagrodzenie oraz jego wzrosty,
• podstawa odpisu na ZFŚS.

Co MSR 19 zaleca przy wycenie rezerw pracowniczych?

Standardy międzynarodowe zalecają korzystanie z usług licencjonowanego aktuariusza. To gwarantuje poprawną kalibrację parametrów modelu wyceny rezerw.

Czy zmiana stopy dyskonta zawsze zmienia wartość rezerw?

Tak – obniżenie stopy dyskonta podnosi wartość rezerw, a jej wzrost – obniża je (przy pozostałych parametrach bez zmian). 

Czy minimalne wynagrodzenie ma znaczenie przy wycenie rezerw?

Tak – jeśli regulamin firmy przewiduje odprawy lub nagrody jako wielokrotność wynagrodzenia minimalnego, jego wzrost automatycznie zwiększa rezerwy.
 

Potrzebujesz wyceny rezerw uwzględniającej najnowsze dane makroekonomiczne?

Skontaktuj się z naszym biurem aktuarialnym Prospecto – przeanalizujemy Twój przypadek i zaproponujemy aktualną, zgodną z MSR 19 i KSR 6 kalkulację.